Het verhaal achter de naam (24) : Écoute-S'il-Pleut

Naast de vele plaatsnamen waarin je het woord Moulin herkent als een molen - meestal watermolens, slechts zelden een windmolen - zijn er ook een groot aantal verborgen (water)molens in het Franse landschap te vinden. Namen als Choisel, Bécherel, Coquerel, Quincampoix: ze duiden zo goed als altijd op een watermolen, verdwenen of nog bestaand. Meestal gaat het om de naam van de molen of van het buurtschap bij de molen. In enkele gevallen is bij de molen een heel dorp ontstaan, en is de (bij)naam van de molen op de woongemeenschap overgegaan.

De namen Choisel en Choiseau komen in veel departementen als toponiem voor, naast een enkele gemeentenaam als Choisel (Yvelines). Oorspronkelijk is een choisel in het Oudfrans een wateremmer op het waterrad van een watermolen; een hele technische vooruitgang ten opzichte van oudere waterraderen met enkel een schoepblad. Choisel komt van het Laatlatijnse caucellum, 'beker'. Van zo’n enkele wateremmer is de naam overgegaan op de hele molen. De gemeentenaam Choiseul (Haute-Marne) is een fonetische variant en in Choisey (Jura) vinden we een afleiding met het achtervoegsel -acum – al wordt die plaats ook uitgelegd op basis van een persoonsnaam.

Bécherel (Ille-et-Vilaine) zou op ditzelfde idee terug kunnen gaan, op basis van het Laatlatijnse bicarius, met een achtervoegsel -ellus. Een wijder verbreide uitleg geeft echter een meer tot de verbeelding sprekende oorsprong: het Oudfranse woord bécherel of becquerel, dat een mannelijke variant is van becquerelle, 'kletskous, kwebbel'. De beeldspraak kan op twee manieren uitgelegd worden: het geluid van de watermolen of het feit dat het hele dorp elkaar bij de watermolen uitmoette en tijdens het malen van het graan tijd genoeg had om alle nieuwste roddels uit te wisselen. Béchereau in de gemeente Poigny (Seine-et-Marne), in 1214 molendinum de Becherel, is een variant en in Picardië wordt de -sj-klank een -k-: niet alleen bij Becquerel in de gemeente Blicourt (Oise), maar ook in Boiry-Becquerelle (Oise) of bij Le Moulin Becqueriaux in Bazuel (Nord).

Ook de naam Coquerel (Somme, oude vorm Cokerellum) kan gebaseerd zijn op een klanknabootsing: het Picardische coquerel of coquereau betekent 'jonge haan'. In het getiktak van de molen kan men – met een beetje fantasie – het geluid herkennen dat een haan maakt als hij zijn kippen roept. Net als Bécherel naast Becquerel, bestaat er naast Coquerel ook een vorm Cocherel (Seine-et-Marne) en in Boissy-le-Sec (Eure-et-Loir) komt al in 1130 een molendinum de Cocherel voor.

Quincampoix (Seine-Maritime), Quinquempoix (Oise) en vele buurtschappen en straatnamen met min of meer dezelfde spelling duiden ook watermolens aan. Het bijzondere van deze naam is dat het oorspronkelijk een zinnetje was: cui qu’en poïst. In de oude vorm uit 1218 van Quicampois in Bazuel (Nord) is dit zinnetje nog goed herkenbaar: molendinum quod Quikenpoist appellatur – ‘de molen die Quikenpoist genoemd wordt’. De molenaar was niet altijd een geliefd figuur: niet bij de dorpelingen en ook niet bij zijn concurrent-molenaars als hij het broodnodige water tegenhield. Het zinnetje betekent ongeveer 'Wie het ook zij (aan) wie het mishaagt', dus: 'Jammer dan voor degenen die het niet bevalt'. En dat was zo: je moest je graan wel aan de molen laten malen, of je het nou leuk vond of niet. De rivier die door het Bretonse dorp Moulins (Ille-et-Vilaine) stroomt en waar vroeger meerdere watermolens actief waren heet de Quincampoix.

En tja, als molenaar aan een klein beekje wil je natuurlijk wel dat er water in je beekje zit, om het waterrad te laten draaien. Regen is dus meer dan van harte welkom: Écoute s’il pleut … 'Luister eens of het regent?' Je ziet als het ware de molenaar zijn oren spitsen, om te luisteren of het al regent. Ook dit zinnetje is in het landschap terechtgekomen als toponiem, altijd voor een (voormalige) watermolen, bijvoorbeeld Écoute-S’il-Pleut in Savigny-sur-Braye (Loir-et-Cher), maar ook de boulevard de l’Écoute-S’il-Pleut te Évry (Essonne), bij Doué-la-Fontaine (Maine-et-Loire) vervormd tot Courcilpleu, dat in de huidige vorm ook uitgelegd zou kunnen worden met courir ‘rennen’: het beekje stroomt wanneer het regent.

---

Nog meer lezen over al die watermolens of ruimer geïnteresseerd in de herkomst van Franse plaatsnamen? Nog even geduld, over een maand verschijnt er bij Batavia Publishers een origineel boek over. Foto watermolen: Pixabay/Anne Wipf (detail).