De vorige bewoner: de stationschef

Wie een huis in Frankrijk heeft of wel eens in een gite logeert, vraagt zich bijna onvermijdelijk af wie de vorige bewoners waren en hoe zij leefden. Dat wilde ik in elk geval weten toen we in 1991 een baanwachtershuis in Le Grand Pressigny in de Touraine kochten. Door de jaren heen heb ik dat uitgezocht. Er bleken allerlei soorten mensen tussen te zitten met elk hun eigen geluk en ongeluk, en elk verwikkeld in de grote geschiedenis van hun tijd.  Ik heb  ze beschreven in mijn recente boek Ons Huis aan het Spoor. Voor Nederlanders in Frankrijk licht ik er een aantal uit. In deze aflevering: de stationschef.

------------------------------------------------------------------------------------------

Oh, station dat zoveel afscheid heeft gezien,

zoveel vertrek en zoveel terugkomst.

Dat zijn de eerste regels van een gedicht uit 1913 van Valéry Larbaud en hij brengt het melancholieke gevoel dat een verlaten Frans dorpsstation oproept, perfect onder woorden: verlangen naar vroegere treinbewegingen en opgetogen reizigers, of spijt over verlaten perrons en gestorven verwachtingen. Wij zijn, als we door Frankrijk rijden, altijd op zoek naar zo’n station, en geven ons dan graag over aan de nostalgie ter plekke.

De magie van het station, zo stellen Franse kunsthistorici, ligt in zijn fysieke en symbolische tussenpositie. Het is letterlijk de plek waar je vertrekt of terugkomt, maar figuurlijk symboliseert een station de grens tussen stilstand en beweging; tussen thuis en ver weg; bekenden en vreemdelingen; avontuur en veiligheid. Terwijl het doodstil en in steen gegoten staat, schept het station de verwachting dat alles in beweging kan raken en veranderen. Dat maakt het zo’n betoverende plek voor dichters en andere kunstenaars. Maar artistieke verbeelding en de romantiek van zo’n grensgevoel, laten het aardse alledaagse buiten schot: wie was daar aan het werk, wie zorgde dat het station zijn dingen deed?

De belangrijkste figuur was ongetwijfeld de stationschef. Rond de eeuwwisseling van 1900 was dat bij ons ene Paul Meunier. Met zijn drie jaar jongere vrouw Clémentine en hun dochter Eugenie van acht betrekt hij de speciaal gereserveerde woonruimte op de eerste verdieping van het station. Paul is tien jaar daarvoor in de allerlaagste rang van de spoorwegen begonnen, als homme d’equipe, klusjesman. ’s Avonds studeert hij bij het schaarse licht van een petroleumlamp op de meer dan zeshonderd reglementen van de spoorwegmaatschappij: hoe vaak hij de stationsbel moet luiden als de trein vertrekt; dat hij moet zorgen dat er niemand in de wachtkamer achterblijft en zijn trein mist; dat dronken passagiers nooit de trein in mogen; dat zijn vrouw de was niet buiten mag ophangen, en de allerbelangrijkste: “De stationschef mag niet vergeten dat elke reiziger voor het vertrek uitgerust dient te zijn met een geldig kaartje.”

Als ik op het station van Le Grand-Pressigny sta, of welk ander verlaten dorpsstation dan ook, moet ik aan Paul Meunier en zijn vrouw denken, en ook aan al die andere gewone mensen die door de spoorwegen een nieuw bestaan opbouwden. Want Paul en Clementine waren sociale klimmers van jewelste. Ze kwamen allebei uit gewone, arme plattelandsfamilies maar komen via het spoor in een andere klasse terecht: die van de dorpsnotabelen. Op feesten en partijen verschijnen ze als vertegenwoordigers van de spoormaatschappij Paris-Orleans. Hij is dan gekleed in zijn grande tenue voor speciale gelegenheden. Hij heeft ook een alledaags uniform, één voor de winter en één voor de zomer. De spoorwegmaatschappij levert er een zakje reserveknopen bij. Ongetwijfeld was het aan mevrouw Meunier om ze aan te naaien. Ze zal ook hebben gezorgd dat Paul’s uniform schoon is. De reglementen strekken zich ook tot hun privéleven uit: ze worden niet geacht het café te bezoeken, mijnheer vertoon zich buiten niet in hemdsmouwen en mevrouw gaat nooit de deur uit zonder hoed op.

Tegelijkertijd moeten ze op het station hele alledaagse klussen doen: met fluit en vlag haalt Paul elke dag de treinen binnen en laat ze vertrekken. Hij verwelkomt reizigers en verkoopt kaartjes. Hij inspecteert de vrachtbrieven voor de goederenwagons en organiseert de belading. Neemt mevrouw Meunier misschien aanwijzing Vier van hoofdstuk Eén van de Instructies op zich? “De kantoren, gangen en stoepen van het station moeten steeds in een perfect schone staat zijn en daarom moet er meerdere keren per dag nat geveegd worden, zodat het opwaaiende stof niet tegen de muren en beschildering aan kan komen.”

Paul en Clementine en die andere spoorwerkers waren misschien ook wel eenzaam. Ze vonden door het beleid van de spoorwegen om hun medewerkers steeds te verhuizen geen aansluiting bij lokale verhalen en gewoontes. Bovendien lag het station meestal buiten de bebouwing waardoor er ook weinig vanzelfsprekend contact ontstond. De Franse schrijver Henry Vincenot vindt spoorwerkers de belichaming van de ontworteling die de geïndustrialiseerde wereld kenmerkt, waarin steeds minder mensen op de plek blijven waar ze geboren zijn. Dramatisch schetst hij het beeld van een spoorwerker die de dood afwacht “ver van zijn volk, van zijn graven, zijn hemel, zijn aarde, in een onbekend dorp temidden van mensen die noch zijn taal noch zijn gemoed kennen.”

Zo ver laten Paul en Clementine Meunier het niet komen. Na zijn pensioen, al op zijn 55ste, keren ze terug naar hun geboorteplaats Chasseneuil waar hun familie nog steeds vlak bij elkaar op de bourg woont. Daar brengen zij laatste jaren door, geen trein of station in de buurt.   

Lees het volledige, prachtige gedicht van Valéry Larbaud, en nog veel meer over de grote Franse spoorfamilie in:

 Ons Huis aan het Spoor (Alfabet, 2024). Verkrijgbaar bij de boekhandel, en online,  in Frankrijk bij Amazon, in Nederland bij Bol.