Hoe de restauratie verliep van een 18e eeuws Château, Monument Historique - verslag van een maître d'œuvre

In september 2022 begon de restauratie en renovatie van een 18e eeuws château, en briques foraines, in het zuid-westen van Frankrijk. Ik was daarbij betrokken als maître d'œuvre en décorateur. Een groot gebouw, 1800m2 Surface Habitable, 600m2 per niveau.  Het traject voor het Permis de Construire was voltooid, en betrof alleen de restauratie. Er was ook sprake van een omvangrijke renovatie in het gebouw waar geen PC voor nodig was. Ik heb op dit forum een verslag geplaatst op 21 oktober 2022 van het traject tot aan de start van de restauratie. Dit verslag gaat alleen over de restauratie. Wellicht volgt later nog een verhaal over de renovatie.

Het château is een Monument Historique, inscrit à l'inventaire supplémentaire des MH. Een relatief lichte vorm van bescherming, waarbij wel de ABF, Architectes de Bâtiments de France, als vergunningverlener op departementsniveau mee keek en mee bepaalde.

De restauratie betrof het totale exterieur: daken, gevels van briques foraines, deels voorzien van een enduit, ramen en luiken, menuiseries extérieurs, en de stoep, perron, aan de ingangskant.

Per bouwonderdeel wordt beschreven hoe een en ander is verlopen.

Daken

De bestaande dakconstructie, charpente,  was in goede staat staat. De pannen waren tuiles cannals, die los op elkaar lagen zoals altijd de gewoonte was. Dat heeft betekent dat er regelmatig bij slecht weer pannen verschoven en lekkages ontstonden. Zichtbaar in de op latten gestucte plafonds op de eerste étage. Er zal ongetwijfeld wel eens iemand het dak opgestuurd zijn om de pannen recht te leggen, maar dan was het leed al vaak geschied. Er waren ook geen goten, mocht ook niet van de ABF. Ook geen schoorsteenkappen.

Er werd begonnen met het château rondom in de steigers te zetten. Dat koste 2 weken. Een elektrische bouwkraan werd geïnstalleerd.

Ik had een uitstekende charpentier die vaker grote projecten deed en ervaring had met het werken met de ABF. De restauratie bestond uit het verwijderen van het dakbeschot, volige, daar waar het slecht was. De schatting was dat 10% vervangen moest worden, dat bleek 40% te worden. Daarna het aanbrengen van een waterdicht doek, een sous-toiture. Nieuwe onderpannen en oude bovenpannen die vastgezet werden. Al het oude zinkwerk rondom de 11 schoorstenen, cheminées,  werd vervangen door koper. Ook kilgoten van zink, zelf niet zichtbaar vanaf beneden, werden van koper. Schoorsteenkappen, licht gecentreerd, idem.

Met de technicien van het ABF werden regelmatig rendez-vous de chantier gehouden, vaak samen met de conducteur de travaux van de charpentier. Dat was zeer nuttig voor alle partijen. Er kon worden bijgestuurd waar nodig, of afspraken gemaakt over zaken die niet van te voren voorzien waren. Zo was de ABF geen voorstander van goten, het château was niet zo gebouwd. Ik wilde het wel graag omdat de gevels die nog gerestaureerd zouden worden, duidelijk geleden hadden onder te veel regenwater dat van het dak naar beneden gutse. Ik kreeg de ABF zover dat ze hier mee instemden ondanks dat het niet voorgeschreven was in de PC.

De klus werd geklaard in 12 maanden. 

Gevels

Het onder architectuur gebouwde château had een bijzondere stijl van de maçonnerie. Geen en pierre, zoals bijna in heel Frankrijk, op het land gevonden stenen of uit een carrière afkomstig. Briques foraines, gebakken klei. Een deel van de gevel, afhankelijk van de plek, bijvoorbeeld tussen ramen was voorzien van eenenduit, althans voor zover dat zichtbaar was. Het grootste deel was verdwenen, en welke kleur het enduit had was niet duidelijk. 

De gedachte was om alle voegen uit te hakken, repiquer, beschadigde briques foraines te vervangen dan wel te repareren. Het enduit zou overal vervangen worden. 

Ondertussen was ook duidelijk dat een groot deel van de vensterbanken, appuies de fenêtres, verkeerd geplaatst waren. Het water liep tegen de kozijnen aan ipv van eraf. Er was veel schade aan de dorpels van de kozijnen. Een groot deel van de vensterbanken was van beton, blijkbaar eerder gerepareerd, maar verkeerd. Een ander deel en pierre zoals het  hoorde. Er werd na ruggespraak met de ABF en mijn opdrachtgever besloten alle vensterbanken te vervangen, en pierre. Dat waren er 52. Het bedrijf dat het metselwerk uitvoerde vond snel een tailleur de pierre, die ook in staat was direct te beginnen. Het werk liep geen vertraging op. Het budget ging met €80.000 omhoog.

Gelijktijdig werd begonnen met terugplaatsten van hele of stukken briques foraines. Waar dat niet kon, werd gewerkt met een specie op kleur gemaakt, mortier.

Daarna was het bepalen van de kleur van het enduit en voegen aan de orde. Er werd door de metselaars die de gevels deden, façadiers, verschillende proefvlakken gemaakt, échantillions. Verschillende kleuren zand, verschillende korrelgrootte en een kleurmiddel, gelig. En een speciaal soort kalk, Saint Astier. Cement was ten strengste verboden, in elke specie. Er was niet bekend welke kleur het enduit en de voegen, joints, hadden gehad. Een onderzoek in de omgeving waar andere châteaux met briques foraines stonden leverde wel wat op. Ik maakte zelf ook een aantal échantillons, maar met een roodachtig fijn zand als kleurmiddel, dat zachtgeel kleurde. Pastelachtig. Subtiel. Geen chemische kleurmiddelen  zoals de facadiers hadden gebruikt. De ABF had een zeer afwijkende mening. Ze wilden een patina, dwz een enduit en voeg van dezelfde kleur als de briques foraines. roodachtig. Dat was een kleur die in Toulouse wel voorkomt, maar niet en campagne waar het château zich bevond. De ABF kon ook niet aantonen dan wel uitleggen dat het 'patina' hier gebruikt zou zijn 250 jaar geleden. Het was vooral hun stokpaardje, leek het. Uiteindelijk na veel overleg werd mijn 'kleur' door mijn opdrachtgever als beste beschouwd en de ABF accepteerde dat.

Als toetje werden ook nog de vensterbanken vervangen van de kelderraampjes van het souterrain. Die waren ook allemaal verkeerd geplaatst zoals hiervoor beschreven. De betonnen vensterbanken werden vervangen door een rand van briques foraines en niet en pierre. Dat was te chique voor de ruimten, allemaal gewelfd, waar de domestiques kookten, wasten en sliepen.

Het werk aan de gevels nam ruim een jaar in beslag.

Ramen, deuren en luiken, menuiseries extérieurs.

Er waren 81 gevelopeningen, waarvan 52 ramen, met 2 raamhelften, vantaux, 6 openslaande deuren, portes fenêtres 23 kelderraampjes, soupirraux. De hoogte variereerde van 450cm op de begane grond, 250cm op de étage en 120cm voor de kelderaampjes. Luiken, volets, volgend qua grootte. De kelderraampjes waren luikloos. 

Ik maakte voor de restauratie daadwerkelijk begon een inventaris met de timmerman, menuisier. Een bedrijf met 5 man personeel, gespecialiseerd in restauraties. Ze konden alles. Onze rondgang leverde op dat er 3 portes fenêtres, 4 kleine en 6 grote ramen vervangen zouden moeten worden. De rest kon worden gerestaureerd. Dat betekende bijvoorbeeld het vervangen van de oude stopverf, mastic. Daar waar de stopverf nog vastzat, is er gerepareerd. Veel onderdorpels zijn vervangen. Gebruikt hout was eiken, chène, hoewel we ook delen van ramen van grenen, pin, tegenkwamen. 

De drie portes-fenêtres die helemaal nieuw gemaakt zijn, vervingen portes fenêtres die slecht waren maar ook aangepast. De hoogste partij van de portes fenêtres, was al eerder vastgezet, imposte fixe, omdat de grote oorspronkelijke hoogte blijkbaar al problemen had veroorzaakt. Mede door de relatief geringe afmetingen van de raamstijlen. Al het oude beslag werd opnieuw gebruikt, soms nieuw gemaakt naar het oude model. Mijn buurman is ferronier die fantastisch werk gedaan heeft. De nieuwe portes fenêtres zijn dus gemaakt volgens de oude dimensies, in zijn geheel als deur draaiend, 450cm hoog.

Luiken, volets, waren een apart verhaal. Van de 58 luiken waren er 7 origineel, de rest was allemaal vervangen in de loop der jaren. Niet goed, niet mooi gedaan. En vooral in slechte staat. De menuisier typeerde met mij er op het oog, nog hangend aan het château er 30 als te redden. De rest moest nieuw gemaakt worden. Nadat de luiken afgenomen waren, bleek de kwaliteit slechter dan gedacht. Uiteindelijk moesten er 35 nieuw gemaakt worden, de rest werd gerestaureerd. Interessant was dat de 7 originele allemaal in goede staat verkeerden. Vermoedelijk was er met loodverf gewerkt en het hout was carolin, een wilde populier, met grote resistentie. Laag soortelijk gewicht, niet onbelangrijk bij grote afmetingen. Die houtsoort is tegenwoordig niet meer te vinden.

Het zoeken van de houtsoort koste veel tijd. Eiken was te zwaar, Douglas werkt te veel, bois exotique als Sipo mocht niet van het ABF. Terecht. De moeilijkheid school ook in de dimensies: lengtes van 450 cm en 35 cm breed. Uiteindelijk vond de menuisier in de Ariège een zagerij die cèdre du pays, libanonceder hadden.  Die werd gezaagd en gedroogd en daarmee zijn alle nieuw luiken gemaakt. Volgens de oude breedtes van 35 cm. Van de te restaureren luiken werd de verf verwijderd en dorpels vervangen, stukken ingezet.

Hierna was het de beurt om de kleur verf te bepalen voor de luiken en ramen. De bestaande luiken waren te hard blauw. De ramen grijs maar verschillend door vervanging of onderhoud waarbij niet zo nauw gekeken werd. Zeker was dat blauw en grijs orginele kleuren waren. Alleen welk blauw, welk grijs? Mijn klant had groen gewild voor de luiken maar dat kwam nicht im frage. Gelukkig. Ik had een hele goeie schilder, die met mij talloze proefstukjes maakten. We moesten ook rekening houden met de kleur van de briques foraines en het enduit. Lichtval aan welke kant van het gebouw kijk je, speelde ook een grote rol. Uiteindelijk werd 'mijn' kleur door de klant gekozen, en goedgekeurd door het ABF. Ik stuurde daar in door 2 extremen van blauw en grijs als proefvlak te nemen met er tussen in iets subtielers. Dat werd de keus. In volsterkte harmonie met het enduit en het rood/oranje van de briques foraines. De verf was van Farrow&Ball, niet onbekend in de restauratiewereld. Ik probeer mijn klanten altijd over te halen te werken met kleuren van dit merk.

Tot slot I

Dit project is afgerond eind 2024 voor zover ik er bij betrokken ben geweest. Mijn opdrachtgever heeft €925.000 uitgegeven voor de restauratie.  Er is een vervolg in de maak voor het park van 4 hectare met een ontwerp van een Zwitserse landschapsarchitectenbureau.

In tegenstelling tot de vele verhalen die de ronde doen over stroeve samenwerking met het ABF, is mijn ervaring positief, overigens niet voor de eerste keer. Het is zeker niet zo dat het ABF tot in detail bepaalt wat en hoe er gerestaureerd moet worden. Er is veel ruimte voor overleg. Maar zoals vaker is een bepaalde mate van tact en ieder zijn plek in het proces gunnen een opmaat voor een tevredenstellend resultaat.

Tot slot II

Voor de liefhebber: er staan zeker 7 te restaureren/renoveren châteaux en propriétés te koop in het gebied waar ik werkzaam ben, de Lot et Garonne en de Gers. Een aantal zijn Monument Historique. Vanaf €900.000 tot  €3.700.000. Allemaal Juweeltjes.

Eric van Keulen

info@cabinetvankeulen.com

www.cabinetvankeulen.com

00 33 633530684